หำยนต์ หรือที่บางคนเรียกว่า “หัมยนต์” คือแผ่นไม้แกะสลักที่มีขนาดเท่ากับความกว้างของประตู และมักจะถูกวางอยู่เหนือกรอบประตูห้องนอนในเรือนล้านนา ในอดีตนั้นหำยนต์ไม่ได้เป็นเพียงแค่เครื่องประดับหรือส่วนประกอบของสถาปัตยกรรมที่ใช้ตกแต่งบ้านเรือนเท่านั้น แต่ยังมีบทบาทสำคัญในด้านความเชื่อและการปกป้องบ้านเรือนจากภัยอันตรายที่มองไม่เห็น
คำว่า “หำยนต์” เกิดจากการผสมคำสองคำ คือ “หำ” ซึ่งแปลว่า “อัณฑะ” หรือ “สิ่งรวมพลังของบุรุษชน” และ “ยนต์” ซึ่งมาจากคำในภาษาสันสกฤตว่า “ยนตร” หรือ “ยันตร์” ที่หมายถึงสิ่งที่มีอำนาจในการป้องกันภัยและอันตราย โดยมีความเชื่อว่า หำยนต์ทำหน้าที่เหมือนยันต์ที่คอยปกป้องบ้านจากสิ่งชั่วร้ายและภัยที่ไม่ดี โดยเฉพาะในห้องนอน ซึ่งเป็นสถานที่ที่ชาวล้านนาเชื่อว่าเป็นจุดที่ผู้คนต้องการความปลอดภัยจากภัยภายนอก
การออกแบบหำยนต์นั้นมีความเฉพาะตัว โดยส่วนใหญ่จะมีลวดลายแกะสลักที่แสดงถึงความเชื่อและความศักดิ์สิทธิ์ของชาวล้านนา เช่น ลายพญานาคที่มีหลายเศียร ซึ่งเชื่อว่าเป็นสัตว์ที่คอยปกป้องคุ้มครองเจ้าของบ้านจากอันตราย ลายเครือเถาที่มักจะเป็นลวดลายของใบไม้และดอกไม้ต่างๆ ซึ่งมีความหมายถึงความเติบโตและการเจริญรุ่งเรือง ลายเมฆที่แสดงถึงความสงบสุข หรือแม้แต่ลายซุ้มแก้วที่มักถูกใช้เพื่อเสริมสิริมงคลให้แก่บ้าน
หำยนต์มักถูกทำจากไม้สักที่มีคุณสมบัติที่เหมาะสมในการแกะสลัก ช่างแกะสลักจะเริ่มต้นจากการร่างลวดลายบนไม้ด้วยการใช้สิ่ว และบางครั้งก็มีการใช้เทคนิคการฉลุลาย เพื่อให้ได้ลวดลายที่โปร่งและสะดุดตา ลวดลายที่แกะสลักบนหำยนต์มักจะเป็นลวดลายที่มีความสมมาตร โดยลวดลายหลักมักจะถูกวางอยู่ตรงกลางแผ่นไม้ และลายที่อยู่รอบๆ ก็จะถูกผูกสัมพันธ์กันอย่างลงตัว หนึ่งในความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับหำยนต์คือการใช้เท้าวัดความกว้างของประตู ซึ่งมักจะวัดจากความยาวของเท้าของเจ้าของบ้าน หรือผู้ชายในครอบครัว ชาวล้านนาเชื่อว่าเท้าคือส่วนที่ต่ำที่สุดของร่างกายและเป็นสิ่งที่ไม่เป็นมงคล การใช้เท้าวัดจึงเป็นการข่มสิ่งไม่ดีและสิ่งชั่วร้ายไม่ให้เข้ามาในบ้าน หำยนต์ที่มีความกว้างตามความยาวของเท้าจะช่วยให้บ้านมีความเป็นมงคล และป้องกันภัยจากสิ่งชั่วร้ายที่อาจเข้ามาภายในบ้าน
การสร้างหำยนต์นั้นมักจะเกิดขึ้นพร้อมกับการสร้างบ้านใหม่ โดยเจ้าของบ้านจะทำพิธีกรรมทางศาสนาเพื่อเสริมสิริมงคลให้แก่บ้านและผู้อยู่อาศัย พิธีกรรมเหล่านี้จะรวมถึงการ “ถอน” แผ่นไม้เพื่อให้ได้พลังที่ศักดิ์สิทธิ์ และการตั้งพิธีเพื่อขอขมาและขอพรจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในการปกป้องบ้านเรือน การทำน้ำมนต์รดลงบนแผ่นไม้หำยนต์และการตั้งขันตั้งหลวงเป็นส่วนหนึ่งของพิธีกรรมเหล่านี้
นอกจากนี้ยังมีความเชื่อว่า หากบ้านหลังใดขายหรือมีการรื้อถอนที่มีหำยนต์ติดอยู่ เจ้าของคนใหม่จะต้องทำการ “ตี” หำยนต์เพื่อทำลายความขลังและขับไล่พลังที่ศักดิ์สิทธิ์ออกไป ซึ่งอาจเปรียบได้กับการทำลายความสามารถหรือความศักดิ์สิทธิ์ของหำยนต์ที่เคยปกป้องบ้านเรือนเดิม หำยนต์จึงไม่ใช่เพียงแค่แผ่นไม้แกะสลักที่ประดับตกแต่งบ้านเรือนของชาวล้านนา แต่ยังเป็นเครื่องมือสำคัญในการแสดงถึงความเชื่อในพลังของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และการใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการปกป้องคุ้มครองสมาชิกในครอบครัวจากสิ่งที่มองไม่เห็น พร้อมทั้งยังสะท้อนถึงวิถีชีวิตและความเชื่อที่ผูกพันกับธรรมชาติและศิลปะการสร้างบ้านเรือนในวิถีของชาวล้านนาอย่างลึกซึ้ง
รูปภาพและแหล่งข้อมูล คลังความรู้ล้านนา https://accl.cmu.ac.th/Knowledge/details/2173
ร่วมแสดงความคิดเห็น