“คุ้มเจ้า” โบราณสถานในเขตกำแพงเมืองเชียงใหม่

ในอดีตภายในเขตกำแพงเมืองเชียงใหม่นั้นจะเป็นที่ประทับของพระเจ้าแผ่นดิน วัดวาอารามหลวง คุ้มเจ้าหลวงและคุ้มเจ้านาย ราชวงศ์ต่างๆ ปัจจุบันนี้ยังมีร่องรอยและตัวอาคารโบราณปรากฏให้เห็นอยู่
อาคารคุ้มเจ้าที่ตั้งอยู่ในเขตกำแพงเมืองเชียงใหม่ที่หลงเหลือมาจนถึงปัจจุบัน ได้แก่ คุ้มเจ้าบุรีรัตน์ (เจ้าน้อยมหาอินทร์ ณ เชียงใหม่) สันนิษฐานว่าสร้างเมื่อปี พ.ศ.2432 เป็นงานสถาปัตยกรรมอิทธิพลตะวันตกแบบ Colonial Style ครึ่งปูนครึ่งไม้สูงสองชั้นมีบันไดอยู่นอก

อาคาร ชั้นล่างก่ออิฐหนาเป็นรูปโค้ง ฉาบปูนมีระเบียงโดยรอบ ชั้นบนเป็นพื้นไม้มีระเบียงโดยรอบเช่นกัน หลังคาจั่วและปั้นหยาคลุมระเบียงโดยรอบ ปัจจุบันใช้เป็นศูนย์สถาปัตยกรรมล้านนา อยู่ในความดูแลของคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เป็นศูนย์ในการค้นคว้าวิจัย และเผยแพร่ข้อมูลทางด้านสถาปัตยกรรมล้านนาและศิลปวัฒนธรรม  เปิดทำการวันอังคาร-วันอาทิตย์
วันอังคาร-วันเสาร์ เวลา 09.00-17.00 น. และวันอาทิตย์ เวลา 13.00-20.00 น.
อัตราค่าเข้าชม ดังนี้
-คนไทย ราคา 60 บาท
-คนต่างชาติ ราคา 120 บาท
-เด็กอายุเกิน 7 ปี นักเรียน/นักศึกษาและผู้สูงวัยอายุเกิน 60 ปี (คนไทย) ราคา 10 บาท
-เด็กอายุเกิน 7 ปี นักเรียน/นักศึกษาและผู้สูงวัยอายุเกิน 60 ปี (คนต่างชาติ) ราคา 20 บาท

คุ้มเจ้าฟ้าเชียงตุง ปัจจุบันคือ ศาลาธนารักษ์ หรือ ศาลาเครื่องราชอิสริยายศ อาคารคอนกรีตเสริมเหล็กสองชั้น ทรงเรขาคณิตใช้วัสดุกระจกและเหล็กหลังคาแบบปีกผีเสื้อมีรางระบายน้ำตรงกลาง เดิมเป็นคุ้มเจ้าฟ้าเชียงตุงและเจ้าทิพวัลย์ ณ เชียงตุง ต่อมากระทรวงการคลังครอบครอง ปัจจุบันกรมธนารักษ์ ใช้เป็นพิพิธภัณฑ์ โดยให้เข้าชมฟรี วันจันทร์-วันศุกร์ เวลา 8.30-16.00 น.

คุ้มเจ้าราชวงศ์ (เจ้าชมชื่น ณ เชียงใหม่) สันนิษฐานว่าสร้างเมื่อปี พ.ศ.2480 เป็นอาคารไม้หลังคาทรงปั้นหยายกใต้ถุน ชั้นล่างมีเสาก่ออิฐหนาเจ้าของเดิมคือ เจ้าชมชื่น ณ เชียงใหม่ ภายในบริเวณคุ้มมียุ้งข้าวขนาดใหญ่ เจ้าของอาคารปัจจุบันคือ คุณพรรณจิต เจริญกุศล (ที่เอกชน เข้าชมโดยการนัดหมาย)

คุ้มเจ้าราชบุตร (เจ้าสมพะมิตร ณ เชียงใหม่) เป็นอาคารสถาปัตยกรรมอิทธิพลตะวันตกแบบ Napoleon III ประกอบไปด้วยกลุ่มอาคารสองชั้น พื้นที่บริเวณรอบๆ อาคารสันนิษฐานว่าเดิมเคยเป็นที่ตั้งของโบราณสถานและที่อยู่อาศัยของเจ้านาย เพราะพบเศษอิฐจำนวนมาก ปัจจุบันคือ The American University Alumni Association (AUA) เปิดวันจันทร์-วันศุกร์ เวลา 8.30-18.00 น. และวันเสาร์ เวลา 9.00–13.00 น. (ที่เอกชนเข้าชมโดยการนัดหมาย)

คุ้มเจ้าราชวงศ์ (เจ้าเลาแก้ว ณ เชียงใหม่) ปัจจุบันคือคุ้มแก้วพาเลซ อาคารเดิมเป็นเรือนผสมเครื่องไม้แบบเชียงใหม่ใต้ถุนสูงขนาดใหญ่ สันนิษฐานสร้างเมื่อปี พ.ศ. 2440 ชั้นล่างบางส่วนก่ออิฐหนาก่อเป็นรูปโค้ง ฉาบปูน ปัจจุบันได้ถูกปรับปรุงตกแต่งทั้งภายนอกและภายใน เพื่อใช้เป็นร้านอาหารขันโตกและสถานที่จัดการแสดง เจ้าของคือ บริษัท Vista จำกัด ค่าขันโตกคนละ 260 บาท เปิดทุกวัน เวลา 19.00-21.00 น.

คุ้มเจ้าราชสัมพันธวงศ์ (เจ้าสิงห์แก้ว ณ เชียงใหม่) เป็นที่อยู่อาศัยของเจ้านายในอดีตประกอบด้วย อาคารเก่าสองหลัง หลังแรกเป็นอาคารเรือนเครื่องสับขนาดใหญ่ใต้ถุนสูง สถาปัตยกรรมแบบพื้นเมืองเชียงใหม่ สภาพชำรุดไม่ได้ใช้พักอาศัยมากกว่า 30 ปี สันนิษฐานสร้างเมื่อปี พ.ศ.2477 หลังที่สองเป็นเรือนไม้สองชั้นร่วมสมัยแบบเขตร้อน สันนิษฐานสร้างเมื่อปี พ.ศ.2473 มีการใช้งาน (ที่เอกชน เข้าชมโดยการนัดหมาย)

บทความโดย
ผู้ช่วยศาสตราจารย์วิฑูรย์ เหลียวรุ่งเรือง และคณะโครงการเผยแพร่เส้นทางท่องเที่ยวสถาปัตยกรรมเชิงประวัติศาสตร์