เมืองอุตรดิตถ์ได้ชื่อว่าเป็นเมืองที่มีศิลปวัฒนธรรม ประเพณีที่เป็นเอกลักษณ์ โดยเฉพาะภาพวิถีชีวิตของคนอุตรดิตถ์ในแถบหมู่บ้านชนบท ยังคงมีการดำเนินชีวิตแบบเรียบง่ายตามหลักธรรมคำสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า และด้วยความเชื่อเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาที่ฝังรากลึกมาเป็นเวลาช้านาน จึงทำให้ยากที่จะแยกวิถีชีวิตของพวกเขาออกจากความเชื่อดังกล่าวได้ ประเพณีหนึ่งของชาวลับแลที่สะท้อนความเชื่อเกี่ยวกับพุทธศาสนาออกมาอย่างเป็นรูปธรรม ก็คือ ประเพณีการถวายพระเพลิงศพพระพุทธเจ้า 
ซึ่งจัดขึ้นเป็นประจำทุกปีในเทศกาลวันวิสาขบูชาที่บริเวณวัดพระบรมธาตุทุ่งยั้ง อ.ลับแล จ.อุตรดิตถ์ และเหลืออยู่เพียงแห่งเดียวในประเทศไทย เป็นงานประเพณีที่สำคัญของชาวลับแล พิธีถวายพระเพลิงศพพระพุทธเจ้า ได้จำลองเหตุการณ์ตั้งแต่พระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพานในวันวิสาขบูชา โดยสมมุติเอาบริเวณวัดพระธาตุทุ่งยั้งเป็นเมืองกุสิรานาในอดีตและให้ชาวเมืองลับแลสมมุติว่าเป็นชาวเมืองกุสินารา พร้อมกับมีพระอริยสาวก ฤาษี พราหมณ์ พราหมณี ท้าวมหาพรหม เทวดา นางฟ้าและบรรดาสาวสวรรค์ ตลอดจนผู้ที่แต่งกายเป็นพระเจ้ามัลละกษัตริย์เมืองกุสินาราและเชื้อพระวงศ์มาเข้าร่วมในพิธี
ในพิธีถวายพระเพลิงศพพระพุทธเจ้าจะมีการอัญเชิญพระบรมศพออกไปแห่ไปตามถนนสายต่าง ๆ ในอำเภอลับแลและจังหวัดอุตรดิตถ์ เพื่อเป็นการเชิญชวนชาวบ้านให้มาร่วมในพิธี หลังจากนั้นก็จะอัญเชิญพระบรมศพกลับมาที่วัดนำขึ้นประดิษฐานบนเมรุมาศจำลอง มีการสวดพระอภิธรรมและพระธรรมเทศนาทุกคืน ประเพณีดังกล่าวได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาอีกครั้ง เมื่อปี พ.ศ. 2511 จนได้รับความสนใจจากประชาชนทั่วไปและกลายเป็นงานระดับจังหวัดที่มีชื่อเสียงไปทั่วประเทศ
ความสำคัญของวัดพระบรมธาตุทุ่งยั้ง เป็นวัดเก่าแก่คู่บ้านคู่เมืองอุตรดิตถ์มาช้านาน วัดนี้สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยกรุงสุโขทัยตอนปลาย ในราวรัชสมัยของสมเด็จพระมหาธรรมาราชาลิไท ชาวบ้านนิยมเรียกชื่อวัดนี้ว่า “วัดทุ่งยั้ง” กรมศิลปากรได้ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานสำคัญ เมื่อวันที่ 8 มีนาคม 2478 และให้เรียกชื่อวัดแห่งนี้อย่างเป็นทางการว่า “วัดมหาธาตุ”
พระมหาธาตุเจดีย์วัดทุ่งยั้งเป็นเจดีย์ทรงลังกาสูง 20 วา มีซุ้มจระนำประดิษฐานพระพุทธรูปทั้ง 4 ด้าน ในหนังสือ “เที่ยวตามทางรถไฟ” ซึ่งนิพนธ์โดย สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อครั้งเสด็จเยี่ยมหัวเมืองในภาคเหนือ ว่า พระมหาธาตุเจดีย์ วัดมหาธาตุเมืองทุ่งยั้ง เป็นเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ แต่ได้หักพังลงมาเมื่อวันที่ 12 พฤศจิกายน 2451 เนื่องจากเกิดแผ่นดินไหวอย่างรุนแรง ส่วนพระวิหารหลวงและอุโบสถเป็นสถาปัตยกรรมไทยสมัยอยุธยา
นอกจากนั้นวัดพระบรมธาตุทุ่งยั้ง เคยถูกใช้เป็นสถานที่ถือน้ำพิพัฒน์สัตยาของทหารและพลเรือนในสมัยกรุงศรีอยุธยา และเป็นวัดที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เคยเสด็จมานมัสการพระบรมธาตุเจดีย์เมื่อวันที่ 24 ตุลาคม 2444
บทความโดย
จักรพงษ์ คำบุญเรือง
ร่วมแสดงความคิดเห็น