ย้อนอดีต “พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติหริภุญชัย” เคยเป็นเรือนจำมาก่อน

ในอดีตที่ดินบริเวณพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติหริภุญชัย เคยเป็นเรือนจำมาก่อนในสมัยเจ้าจักรคำขจรศักดิ์ปกครองนครลำพูน หากย้อนขึ้นไปกว่านั้นบริเวณนี้เคยเป็นพื้นที่ของวัดแสนข้าวห่อ ซึ่งพบหลักฐานศิลาจารึก ก่อนที่เจ้าคุณโมลี เจ้าคณะจังหวัดลำพูนสมัยนั้นได้ให้ย้ายเรือนจำออกไป แล้วสร้างเป็นพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ หริภุญไชย ซึ่งถือเป็นพิพิธภัณฑสถานแห่งแรกของภาคเหนือ หลังจากนั้นจึงเกิดพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเชียงใหม่ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติน่าน พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเชียงแสน ดังนั้นโบราณวัตถุต่าง ๆ ที่เคยรวบรวมไว้ในภาคเหนือ เช่น ลายปูนปั้นของวัดป่าสัก จึงถูกส่งกลับคืนที่เดิม คงเหลือไว้แต่เพียงโบราณวัตถุที่พบในจังหวัดลำพูน

พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ หริภุญไชย จังหวัดลำพูนตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2470 โดยมหาอำมาตย์โท พระยาราชนุกุลวิบูลย์ภักดี (อวบ เปาโรหิต) สมุหเทศาภิบาลมณฑลพายัพ ผู้ซึ่งมองเห็นความสำคัญของศิลปโบราณวัตถุอันเป็นมรดกทางวัฒนธรรมสำคัญของชาติ พระยาราชนุกุลวิบูลย์ภักดีพร้อมด้วยเจ้าจักรคำขจรศักดิ์ เจ้าผู้ครองนครลำพูนองค์สุดท้ายและคณะข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ในจังหวัดลำพูนได้เห็นพ้องให้ใช้อาคารศาลาบาตรด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ขององค์พระธาตุหริภุญไชยเป็นอาคารพิพิธภัณฑ์ โดยครั้งแรกที่จัดตั้งทำหน้าที่เก็บรวบรวมศิลปโบราณวัตถุ จัดแสดงให้ประชาชนได้เข้าชมตามอัศยาศัย

หลักฐานการเริ่มจัดตั้งพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ หริภุญไชย มีปรากฏในใบแจ้งความของมณฑลพายัพ เมื่อวันที่ 1 กรกฏาคม 2470 ตอนหนึ่งว่า “ด้วยมณฑลพายัพเป็นเมืองที่ตั้งมาโบราณกาล บางสมัยถึงได้ใช้เป็นราชธานีในสยาม เป็นเมืองที่ประกอบด้วย นักปราชญ์ ชั้นเอกเลื่องลือนาม เพราะเหตุนี้ย่อมมีโบราณวัตถุที่ปรากฏและค้นพบใหม่เนื่อง ๆ ที่มีมากกว่าแหล่งอื่น ๆ ก็คือนครลำพูน ข้าพเจ้าเห็นว่าสมควรจะรวบรวมโบราณวัตถุที่พบแล้ว หรือที่จะได้พบในภายหน้า จัดตั้งเป็นพิพิธภัณฑ์สำหรับมณฑลพายัพขึ้นให้เป็นกิจจะลักษณะ เพื่อความมั่นคงที่จะมิให้สิ่งของเหล่านั้นอันตรายสูญหาย สถานที่จะจัดตั้งพิพิธภัณฑ์นั้น เหมาะแก่บริเวณวัดมหาธาตุหริภุญไชย นครลำพูน…”

ต่อมาได้มีคำสั่งศาลารัฐบาลมณฑลพายัพที่ 12 ลงวันที่ 15 กรกฏาคม 2470 แต่งตั้งเจ้าหน้าที่ดำเนินการจัดตั้งพิพิธภัณฑสถานนครลำพูน โดยเจ้าจักรคำขจรศักดิ์ พร้อมด้วยพระยาราชนกุลวิบูลย์ภักดี เป็นผู้อำนวยการ คณะเจ้าหน้าที่ดำเนินการได้ใช้สถานที่ภายในบริเวณวัดพระธาตุหริภุญไชยวรมหาวิหาร เป็นอาคารพิพิธภัณฑ์ เรียกชื่อว่า พิพิธภัณฑสถาน ลำพูน
บทความโดย
จักรพงษ์ คำบุญเรือง