“ข้าว” อาหารหลักที่เลี้ยงคนทั้งโลก

ข้าวเป็นพืชที่คนไทยบริโภคเป็นอาหารหลักประจำวัน คนในสังคมไทยมีวิถีชีวิตที่เกี่ยวข้องกับข้าวตั้งแต่เกิดจนตาย จนอาจกล่าวได้ว่าข้าวเป็นพืชที่มีความสำคัญกับสังคมไทยทั้งทางด้านเศรษฐกิจ สังคม การเมือง และวัฒนธรรม มาช้านาน ข้าวที่บริโภคกันภายในประเทศเกือบทั้งหมดมาจากการเพาะปลูกของชาวนาไทย และแม้ว่าประเทศจะได้พัฒนาทางด้านอุตสาหกรรมและเทคโนโลยีไปมาก แต่การทำนาปลูกข้าวยังถือว่ามีความสำคัญในการผลิตภาคการเกษตรเป็นอันดับต้นๆ

ข้าวมีกำเนิดมาหลายพันปีที่แล้ว มีต้นกำเนิดในเอเชีย แต่ยังไม่เป็นที่แน่นอนว่าเริ่มต้นแหล่งกำเนิดที่ประเทศใดแน่ ข้าวมีส่วนสัมพันธ์เกี่ยวพันแนบแน่นกับวัฒนธรรมประเพณีและชีวิตของคนในสังคมที่ปลูกและบริโภคข้าวมาก โดยเฉพาะประเทศในแถบเอเชียที่บริโภคข้าวเป็นอาหารหลัก เช่น สุภาษิตของจีนให้ความสำคัญของข้าวว่า สิ่งมีค่าของมนุษย์ไม่ใช่ไข่มุกหรือหยก แต่เป็นธัญพืช 5 ชนิด ข้าวคือธัญพืชที่ดีสุดใน 5 ชนิดนั้น นอกจากนี้ ในสมัยก่อนชาวจีนจะทักทายกันด้วยวลีว่าวันนี้คุณกินข้าวแล้วหรือยัง เวียดนามก็ให้ความสำคัญกับชาวนาผู้ปลูกข้าว โดยมีสุภาษิตที่แพร่หลายมากว่า ในยามปกติผู้มีฐานันดรสูงอันดับหนึ่งคือนักวิชาการผู้คงแก่เรียน รองลงไปได้แก่ชาวนา แต่ในภาวะเกิดความอดอยาก ผู้มีฐานันดรสูงอันดับหนึ่งคือชาวนา ในประเทศเกาหลีสมัยโบราณ การพิจารณาฐานะของชาวนาว่ามีฐานะดีหรือไม่ จะพิจารณาจากปริมาณข้าวที่มี ปริมาณข้าวจึงเป็นตัวชี้วัดฐานะของชาวนา

ข้าวธัญญาหารที่คนไทยทุกคนรู้จักมาแต่กำเนิดและเป็นธัญพืชที่มีบทบาทต่อวิถีชีวิตของคนไทยมาแต่ครั้งอดีต  จนอาจจะกล่าวได้ว่า “ข้าว” คือ ผลผลิตที่เกิดจากความวิริยะอุตสาหะของชาวนาไทย และเป็นผลิตผลซึ่งเป็นสายเลือดหล่อเลี้ยงประเทศไทยมาแต่ครั้งโบราณมา โดยยังเป็นที่มาของตำนานเล่าขานเรื่องราวต่างๆ อันเก่าแก่ของประเทศอีกด้วย ข้าวจึงเป็นสิ่งที่ผูกพันและอยู่คู่กับสังคมไทยเสมอมา คนไทยทุกคนตั้งแต่เล็กจนโตจึงให้ความสำคัญในคุณค่าของข้าว

จากการที่ต้นข้าวอยู่คู่ชีวิตคนไทยมาตลอด จึงเป็นสาเหตุให้เกิดเรื่องราวตำนานต่างๆ ที่เกี่ยวพันกับข้าวอยู่มากมาย คนไทยสมัยก่อนใช้ภาษาเป็นบทกลอน ถือเป็นสุภาษิต คติสั่งสอน หรือคำพังเพยแสดงสถานการณ์ความเป็นอยู่ ส่วนใหญ่จะเป็นคำสั้นๆ คล้องจองมีความหมายและจดจำง่าย  ใช้บอกระยะเวลาและทำการเปรียบเปรยอย่างสำนวน เช่น ชั่วหม้อข้าวเดือด เหมือนข้าวคอยฝน เป็นต้น  ใช้บ่งบอกค่านิยม เช่น หนูตกถังข้าวสาร, ข้าวแดงแกงร้อน, ข้าวนอกนา, เลี้ยงเสียข้าวสุก เป็นต้น  ใช้แสดงออกถึงความมั่นคง เช่น ข้าวเหลือเกลืออิ่ม เป็นต้น   ใช้บอกถึงความมั่นคง เช่น ในน้ำมีปลาในนามีข้าว, อู่ข้าวอู่น้ำ, ชาวนาคือกระดูกสันหลังของชาติ, ชั่วนาตาปี, ตำข้าวสารกรอกหม้อ, ท้องยุ้งพุงกระสอบ, ข้าวเหลือเกลืออิ่ม, ข้าวขึ้นหม้อ, ข้าวยากหมากแพง เป็นต้น

ข้าวของไทยเป็นพืชอาหารประจำชาติที่มีตำนานประวัติศาสตร์มายาว นานปรากฏ เป็นร่องรอยพร้อมกับอารยธรรมไทยมาไม่น้อยกว่า 5,500 ปี ซึ่งมีหลักฐานจากแกลบข้าวที่เป็นส่วนผสมของดินใช้เครื่องปั้นดินเผาที่บ้าน เชียง อำเภอโนนนกทา ตำบลบ้านโคก อำเภอภูเวียง อันสันนิษฐานได้ว่าเป็น เมล็ดข้าวที่เก่แก่ที่สุดของไทยรวมทั้งยังพบหลักฐานเมล็ดข้าวที่ขุดพบที่ถ้ำปุงฮุง จังหวัดแม่ฮ่องสอนโดยแกลบข้าวที่พบนี้มีลักษณะของข้าวเหนียวเมล็ด ใหญ่ที่เจริญงอกงามในที่สูง

นอกจากนี้ยังมีการค้นพบเมล็ดข้าว เถ้าถ่านในดินและรอยแกลบข้าวบนเครื่องปั้นดินเผาที่โคกพนมดี อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี แสดงให้เห็นถึงชุมชนปลูกข้าวสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในแถบชายฝั่งทะเล รวมทั้งยังหลักฐานคล้ายดอกข้าวป่าที่ถ้ำเขาทะลุ จังหวัดกาญจนบุรี อายุประมาณ 2,800 ปี ซึ่งอยู่ในช่วงรอยต่อของยุคหินใหม่ตอนปลายกับยุคโลหะตอนต้น ภาพเขียนบนผนังถ้ำหรือผนังหินอายุประมาณ 6,000 ปี ที่ผาหมอนน้อย บ้านตากุ่ม ตำบลห้วยไผ่ อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี มีลักษณะคล้ายบันทึกการปลูกธัญพืชอย่างหนึ่งที่มีลักษณะเหมือนข้าว ภาพควาย แปลงพืชคล้ายข้าว แสดงให้เห็นว่า มนุษย์ได้รู้จักการเพาะปลูกข้าวเป็นอย่างดีแล้ว

ข้าวเป็นพืชอาหารที่สำคัญชนิดหนึ่งของโลก โดยเฉพาะประเทศในภูมิภาคเอเชียที่นิยมรับประทานข้าวเป็นอาหารประจำวันมากกว่าในภูมิภาคอื่นๆของโลก ดังนั้น การผลิตข้าวส่วนใหญ่อยู่ในเอเชียประมาณ  มากกว่าร้อยละ 90 ของการผลิตทั้งหมด รองลงมาคือ ทวีปอเมริกา  แอฟริกาและยุโรป  ประเทศที่ผลิตข้าวได้มากที่สุดในโลก คือ จีน รองลงมา คือ อินเดีย  อินโดนีเซีย บังคลาเทศ เวียดนาม และไทย แต่ผลผลิตส่วนใหญ่ที่ได้ถูกใช้ในการบริโภคในประเทศ  และสำหรับอินโดนีเซียและบังคลาเทศแม้ว่าจะผลิตข้าวได้มาก  แต่ก็ยังไม่เพียงพอกับความต้องการในประเทศ

แม้ว่าประเทศไทยจะเป็นผู้ผลิตอันดับ 6 ของโลก ประเทศไทยกลับเป็นประเทศผู้ส่งออกข้าวอันดับหนึ่งของโลกมาตั้งแต่ปี ค.ศ.1979 กว่าข้าวไทยกว่าจะได้คุณภาพเยี่ยมเป็นอันดับหนึ่งของโลกนั้น มีประวัติมายาวนานซึ่งล้วนเกิดจากการบ่มเพาะฟูมฟักกันจากหลายหน่วยงานด้วยความตั้งใจคัดเลือกสายพันธุ์ข้าวที่ดีจากการทำงานวิจัยและพัฒนาอย่างต่อเนื่อง

ด้วยชื่อเสียงของข้าวหอมมะลิที่รู้จักกันในนาม Jasmine Rice นั้นเป็นทรัพย์สินทางปัญญาของไทย  ที่เรียกว่าข้าวหอมมะลินั้นมีที่มาจากสีของข้าวที่ขาวเหมือนดอกมะลิ  แต่มีกลิ่นหอมเหมือนใบเตย ไม่ได้หมายความว่าข้าวนั้นหอมเหมือนมะลิ  ลักษณะที่สำคัญของข้าวหอมมะลิ คือ เมื่อหุงหรือนึ่งสุกแล้วเมล็ดข้าวสุกจะอ่อนนิ่มกว่าข้าวเจ้าทั่วไป แต่ร่วนน้อยกว่าและมีกลิ่นหอม

จะเห็นได้ว่าแทบทุกชีวิต ต้องการข้าว ข้าว คือ อาหารหลักของคนบนโลก คงไม่แปลกถ้าจะเปรียบว่าข้าวนั้น เป็นส่วนหนึ่งในชีวิต ช่วยหล่อเลี้ยงร่างกายให้แข็งแรง มีความผูกพันกับวิถีชีวิตของเราตั้งแต่เกิดจนตาย ข้าวจึงเป็นสิ่งที่ไม่เคยหายไปจากโลกและเราทุก ๆ คน เพราะ “เราสร้างชีวิตด้วยข้าว และเราเลี้ยงชีวิตด้วยข้าว”